Het is ook een manier om je geld te investeren. Mensen in nood helpen. Levens redden. Bill Gates verzekert ons dat 99% van zijn fortuin wordt geïnvesteerd in de goede doelen die hij beheert. De ex-vrouw van Jeff Bezos heeft in vijf jaar tijd bijna 20 miljard dollar weggegeven. Dat is een indrukwekkend bedrag. Aan de andere kant verdienen alle filantropische stichtingen van de ultrarijken, die belasting ontduiken, steeds meer geld terwijl ze wettelijk maar een klein percentage daarvan hoeven om te zetten in donaties. Is dit een dwaas spel?
In een tijd waarin regeringen geen geld meer hebben, waarin de VS van Trump zich terugtrekt, waarin ongelijkheid en humanitaire en milieucrises zich opstapelen, moeten we erkennen dat het geld om deze aan te pakken, zo niet te beëindigen, meer dan ooit te vinden is in de schatkist van de filantropische stichtingen van ’s werelds ultrarijken. Bovenaan de lijst staan die van de Amerikanen Bill en Melinda Gates en Warren Buffett, Mark Zuckerberg en Priscilla Chan (Chan Zuckerberg), George Soros, Michael Bloomberg en Steve en Connie Ballmer, die de lijst van donaties aanvoeren terwijl hun fortuin is blijven groeien.
In de Verenigde Staten moeten deze stichtingen in principe elk jaar wettelijk ten minste 5% van hun waarde aan liefdadigheid schenken om hun belastingstatus te rechtvaardigen. De hoeveelheid donaties neemt dus mechanisch toe wanneer de acties waaruit hun schenkingen bestaan, toenemen. “We hebben niet langer de luxe om te kiezen. We zullen nog meer moeten vertrouwen op particuliere fondsen”, merkt de Wereldgezondheidsorganisatie op. “Tijdens de eerste ambtstermijn van Donald Trump heeft de Europese Unie er alles aan gedaan om het financiële gat op te vullen dat was ontstaan door de terugtrekking van de VS. Deze keer zal dat niet het geval zijn, omdat de prioriteit in de huidige geopolitieke situatie is verschoven naar haar defensiebudgetten.” Dit zal nog gevaarlijkere gevolgen hebben voor de wereldwijde gezondheid, evenals een toenemende afhankelijkheid van particuliere bijdragen, zoals het geval is met de monumentale Gates Foundation, waarvan de subsidies bijna net zo groot zijn als het totale operationele budget van de WHO.
99% van zijn fortuin
Bill Gates had de eerste biljonair in de geschiedenis kunnen zijn, ruim voor Elon Musk, als hij al zijn aandelen in Microsoft had gehouden. Het feit dat hij ervoor koos om zijn geld weg te geven in plaats van het te vergaren, heeft een kolossale impact gehad. Sommigen beschouwen hem bijna als een heilige en het moet gezegd worden dat zijn stichting heeft bijgedragen aan belangrijke vooruitgang op gebieden zoals het verbeteren van vaccinatiecijfers wereldwijd, het terugdringen van kindersterfte, het helpen van kinderen, het verbeteren van de toegang tot onderwijs, het bestrijden van infectieziekten en het terugdringen van extreme armoede, met name in Afrika. Zozeer zelfs dat een deel van het beleid van de WHO nu het resultaat is van suggesties die rechtstreeks zijn gedaan door de Gates Foundation, waarvan de financiële invloed steeds onontkoombaarder wordt en die we niet te veel willen verstoren. De Gates Foundation wordt uitgenodigd voor wereldtoppen, financiert NGO’s, de media en universiteiten en initieert publiek-private partnerschappen als ze het niet rechtstreeks eens is met regeringen.
Hoewel hij waarschuwde dat hij de vermindering van de Amerikaanse hulp niet in zijn eentje kon compenseren, kondigde de miljardair begin mei aan dat hij 99% van zijn fortuin, dat wil zeggen meer dan 100 miljard dollar, zou investeren in zijn stichting, die in 2045 haar deuren zal sluiten en dan al haar fondsen moet hebben uitgegeven. Wat zijn drie kinderen betreft – die niet met niets zullen achterblijven, wees gerust – die weten al lang dat ze niet hoeven mee te dingen naar een groot deel van het fortuin van hun ouders. “Ik denk niet dat je iemand een plezier doet door ze miljarden als erfenis te geven, het is niet goed om op te groeien zonder te hoeven werken,” legt hun vader uit. “We weten dat we professioneel enorm veel geluk hebben gehad en we willen iets teruggeven. Op de best mogelijke manier en aan zoveel mogelijk mensen.”
Controverse en controverse
Hoe nuttig, waardevol, genereus en doordrenkt van goede wil hij ook is, toch heeft de aanpak van Bill Gates aanleiding gegeven tot debat en controverse. Van degenen die vinden dat hij een buitensporige invloed uitoefent op de prioriteiten van het overheidsbeleid op het gebied van gezondheid en onderwijs, of op sociale kwesties die de verantwoordelijkheid zouden moeten zijn van (vaak falende) regeringen. Die kritiek hebben op de buitensporige aandacht voor bepaalde ziekten, zoals polio. Die vraagtekens zetten bij de effectiviteit en de besluitvorming door een kleine groep rijke westerlingen, die niet altijd inspelen op de werkelijke behoeften van mensen ter plaatse of rekening houden met lokale realiteiten en culturele bijzonderheden. Die vraagtekens zetten bij de tegenstrijdige financiële investeringen in bedrijven die bekend staan om hun schadelijke impact op het milieu en de gezondheid (oliemaatschappijen, Monsanto), de controversiële banden met farmaceutische bedrijven, de steun voor GGO’s in hulpprogramma’s voor boeren in Afrika en India, of in onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten voor nieuwe gewasvariëteiten om honger en armoede te bestrijden. Er zijn onvermijdelijk dingen te bekritiseren wanneer een man (met een bijpassend ego) die succesvol is geweest in het bedrijfsleven en de technologie filantropie benadert als zijn eigen bedrijf op een gebied waar cijfers niet het hele verhaal vertellen. Maar het is zijn geld en hij kan ermee doen wat hij wil, afhankelijk van zijn interesses, zijn visie op de wereld of zijn visie op de samenleving. Wij verkiezen de inzet die hij voorstaat boven die van een andere miljardair in Amerika, die met de medeplichtigheid van sommige van zijn collega’s heeft gesnoeid in de humanitaire hulp. De “heilige Bill” aarzelde niet om Elon Musk hard aan te pakken – “de rijkste man ter wereld is betrokken bij de dood van enkele van de armste kinderen ter wereld” -, terwijl Marc Zuckerberg niet aarzelde om 180 graden te draaien en al zijn progressieve en diversiteitsdoelstellingen op te geven om dichter bij het huidige Witte Huis te komen.
Belastingparadijzen
Hoewel Gates een meester is geworden in de kunst van het voor het voetlicht treden en bekendheid geven aan zijn stichting, weliswaar voor een goed doel, is het ook de boom die het bos verbergt. Filantropische stichtingen hebben altijd bestaan, vooral in Amerika (Rockfeller, Carnegie, Forbes), maar nu vermenigvuldigen ze zich en groeien en verfraaien ze alleen maar. In iets meer dan 35 jaar zijn hun activa in de Verenigde Staten met 15 vermenigvuldigd, om in 2024 het duizelingwekkende bedrag van 1500 miljard dollar te bereiken. Theoretisch zouden we blij moeten zijn dat we steeds meer geld hebben om goed te doen, om kunst of onderzoek te stimuleren, aangezien de beurshausse van de afgelopen jaren, vooral in de technologiesector, heeft geleid tot een aanzienlijke toename van de schenkingen. MacKenzie Scott, 55, ex-vrouw van Jeff Bezos, die een belang van 4% in Amazon kreeg toen ze in 2019 scheidde en heeft gezegd dat ze een “onevenredig” bedrag heeft om te delen, heeft in vijf jaar tijd meer dan 19 miljard dollar gedoneerd aan meer dan 2000 organisaties, waarvan sommige zich richten op raciale gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, immigrantenrechten en LGBTQ+-mensen, en laat hen vrij om het geld naar eigen inzicht te gebruiken. Terwijl haar voormalige echtgenoot zijn Venetiaanse bruiloft voorbereidde met een onfatsoenlijk vertoon van rijkdom, werd MacKenzie vorig jaar uitgeroepen tot een van de 100 meest invloedrijke mensen van Time Magazine, wat de spottende woede opwekte van de onvermijdelijke Elon Musk, die de keuzes van deze donaties omschreef als “zorgwekkend”. Het is een understatement om te zeggen dat vrijgevigheid zoals de zijne, zowel bedachtzaam als onvoorwaardelijk, niet de norm is in een wereld waar zelfs liefdadigheid lijkt te worden gedreven door eigenbelang en opportunisme. Hoewel ze van land tot land verschillende vormen kunnen aannemen en andere namen hebben – de Amerikanen hebben geen verzorgingsstaat zoals wij, wat filantropie des te waardevoller maakt – profiteren deze stichtingen, die in principe geen winstoogmerk hebben, allemaal van zeer genereuze belastingregelingen op wereldwijde schaal in ruil voor een relatief bescheiden wettelijke verplichting om liefdadigheidsfondsen te herverdelen, en zonder onderworpen te zijn aan dezelfde controle of te voldoen aan dezelfde transparantie-eisen als de overheid. Zoals we al zeiden, als liefdadigheidsdonaties toenemen, betekent dit dat de belastingvrije fondsen waaruit de stichting bestaat ook toenemen. In de G7-landen hebben we het over 2.000 miljard euro, en 500 miljard alleen al voor de tien rijkste liefdadigheidsstichtingen ter wereld. Een waar belastingparadijs. Dus wie heeft er het meeste baat bij, de miljardair of de ontvanger van de hulp?
Filantrokapitalisme
Er zijn uitzonderingen, maar op de ultrarijken wordt meestal niet gerekend om sociale vooruitgang te garanderen. Sommige waarnemers gaan zelfs zo ver om te denken dat de overgrote meerderheid van filantropische donaties minder daden van onbaatzuchtige vrijgevigheid zijn om een ongelijke wereld te helpen dan een manier om privé- of bedrijfsbelangen te dienen. Omdat Amerikaanse stichtingen elk jaar slechts 5% van hun kapitaal hoeven uit te betalen, hebben ze al het resterende geld tot hun beschikking om winst te maken en het totale bedrag waarover ze beschikken te verhogen. Er is zelfs een woord bedacht om deze liefdadigheidsbusiness te beschrijven: filantrokapitalisme. Eind vorig jaar beschreef Brigitte Alepin, een professor in de economie aan de Universiteit van Quebec, het ronduit als een liefdadigheidsklucht. “Ze schreef: “Miljarden dollars worden belastingvrij vermenigvuldigd, waardoor regeringen verstoken blijven van cruciale middelen om in dringende behoeften te voorzien, en er wordt gespeeld met het geld van belastingbetalers omdat het vrijgesteld is van belasting.
“Mijn schatting is dat het bijna 35 jaar zal duren voordat de waarde van de filantropische acties van stichtingen groter is dan de waarde van de belastingvoordelen die ze ontvangen”, vervolgt ze. “Met het geld dat op deze manier in de Verenigde Staten wordt verzameld, zouden we voor zes miljoen gezinnen sociale huisvesting kunnen bouwen. Meestal wordt liefdadigheidswerk gefinancierd uit het rendement dat het geld genereert, we raken het kapitaal niet aan. Zolang regeringen dergelijke structuren blijven toestaan om binnen zo’n inefficiënt fiscaal kader te opereren, zal de kloof tussen deze filantropen en de werkelijke behoeften van de maatschappij blijven groeien, waardoor een systeem van privileges, vermomd als liefdadigheid, wordt versterkt in plaats van dat privévermogen in dienst wordt gesteld van publieke doelen”. Dit is een conclusie die gedeeld wordt door de “Patriottische Miljonairs”, een groep die zichzelf omschrijft als “verraders van hun klasse” en oproept tot hogere belastingen voor de rijksten, en dus voor hen, in plaats van de mogelijkheid om vrijwillig giften te doen. Een Warren Buffett daarentegen denkt precies het tegenovergestelde en is van mening dat zijn geld “door slimme mensen nuttiger zal worden ingezet voor filantropie dan wanneer het gaat naar
het verminderen van de federale schuld.”
Kortom, is het een goede zaak om miljardairs te laten kiezen welke sectoren ze financieren, in verhoudingen die afhangen van hun goede wil, en op die manier het algemeen belang te privatiseren? Of moeten we hen belasten zodat de staat en zijn vertegenwoordigers de fondsen op een evenwichtigere en democratischere manier herverdelen? Het is een goede vraag.
Foto omslag MacKenzie Scott, de ex-vrouw van Jeff Bezos, heeft in vijf jaar meer dan 19 miljard dollar gedoneerd aan meer dan 2000 organisaties.
Door Christian Carrette