Santiago Calatrava, stations als kathedralen
Hij is een geweldige moderne bouwer en visionair ontwerper, een soort futuristische versie van de kunstenaars-architecten uit de Renaissance. Hij is ook het soort personage dat we graag haten, een tikkeltje megalomaan, met een paar smetten op zijn palmares. Tussen het station van Luik, het symbool van een brandende stad die getransformeerd wordt, en het station van Bergen, waar we al sinds 2015 op wachten, weet niemand in België meer wie Santiago Calatrava is.
Emolumenten van een voetbalster
Weinig architecten zijn bekend bij het grote publiek of worden herinnerd in de geschiedenis, tenzij ze worden geassocieerd met een stijl die het tijdperk markeerde of met een iconisch gebouw, zoals Victor Horta, de paus van de Art Nouveau, of Le Corbusier, de voorbode van hedendaagse prestaties. Vandaag de dag geldt voor een handvol beoefenaars het tegenovergestelde. In dit tijdperk van overdadige media-aandacht, technologische dapperheid en extravagante bouwwerken hebben ze zelfs een naam gekregen die helemaal van deze tijd is:“starchitecten“, wier monumentale, gedurfde en originele fantasievluchten, ware avant-gardistische kunstwerken, het imago van sommige wereldsteden hebben opgekrikt. Sydney en zijn fantastische operagebouw waren pioniers, maar sinds Frank Gehry’s spectaculaire Guggenheim Museum aan het eind van de vorige eeuw hielp Bilbao en de omliggende regio nieuw leven in te blazen door middel van cultuur en toerisme, dromen veel gemeenten van hetzelfde effect voor hun steden. Met het risico om met een financiële kater te eindigen, omdat budgetten exploderen, de economische spin-offs op korte termijn moeilijk in te schatten zijn en projectmanagers emolumenten krijgen die voetbalsterren waardig zijn. Afgezien van de bewondering die we voelen voor deze gebouwen, die altijd verbazingwekkend en soms subliem zijn, zijn dit prestigieuze uitgaven die ook weelderig kunnen lijken wanneer de economische tijden sober zijn en de oorspronkelijke rekening verdrie- of verviervoudigd wordt.
Het unieke Guggenheim-effect
Net als de“koste wat het kost“-benadering van de Franse president voor innovatieve artistieke expressie, lijkt het doel de middelen te rechtvaardigen voor deze architecten, die kosten noch moeite sparen en wier grote projecten hen roem en fortuin hebben gebracht. Ze zijn bekender dan de grote schilders, ze wordenarchitectuur-sculptuur genoemd en meestal maken ze ons het hof met constructies die in elke hedendaagse kunsttentoonstelling het scherm zouden breken. Petje af voor de kunstenaar. Maar voor degenen die ervoor betalen, als het openbare instellingen zijn die niet altijd de middelen hebben om te doen watessentieel is, is het dan wel rendabel, zelfs op de lange termijn? Dit is een heel debat, niet esthetisch maar ethisch. Een debat dat niet langer bestaat in Bilbao, waar Gehry in dit tempo zal eindigen als beschermer van de natie. Zijn fabelachtige“karveel van kubisme getint met retrofuturisme“, verankerd aan de Ria del Nervion, op een steenworp afstand van de Atlantische Oceaan, heeft de sceptici getrotseerd en het Baskenland beter gediend dan de galjoenen van de conquistadores. Bijna dertig jaar later is het tijd om de balans op te maken, en het is een succesverhaal op elk niveau, in architectuurscholen beschreven als het “Guggenheim-effect”, maar nooit echt elders nagebootst. De stad, tien jaar eerder verwoest door overstromingen, is erdoor getransformeerd. Het museum, dat op tijd en binnen het geplande budget (89 miljoen) werd opgeleverd, met zijn hoogvliegende container en inhoud, betaalde de initiële investering in zes jaar terug, genereerde belastinginkomsten die zeven keer hoger waren dan de jaarlijkse subsidies, creëerde 50.000 banen, stimuleerde het Baskische BBP en overtrof vorig jaar het recordaantal bezoekers.
Belgisch eldorado?
Maar een museum, zelfs een met een prestigieus mecenaat, is geen treinstation of brug; het financiert zichzelf gedeeltelijk. Dus hoe meet je de impact en spin-offs van zo’n investering? In een uitgebreid artikel gewijd aan de grote architecturale traditie van ons land, belicht Petit Futé België als een eldorado voor “starchitecten”, van het Antwerpse Justitiepaleis “volledig in transparantie met zijn verbazingwekkende stalen zeilen die boven het glazen dak uitsteken” tot “het ongelooflijke diamantschip ontworpen door Zaha Hadid boven het Antwerpse Havenhuis”, evenals het Musée Hergé in Louvain-la-Neuve, de Tour bleue in Charleroi en natuurlijk het nieuwe station Guillemins “in een stijl van durf en lichtheid, vooral door het grote glazen dak.” Wat het station van Mons betreft, daar wachten we nog steeds op, zoals de personages van Samuel Beckett wachten op Godot. Santiago Calatrava, de ontwerper van de plannen voor het station van Bergen en Luik, heeft zich in 2015 al verontschuldigd voor de vertraging, ook al was die verre van zijn schuld. Deze Spanjaard uit Valencia, eenwereldberoemde architect die door zijn collega’swordt erkend, is onvermijdelijk degene over wie we in ons land het meest hebben gehoord, met zijn buitengewone projecten en langdurige overschrijdingen, voor budgetten die de 400 of zelfs 500 miljoen benaderen, waarvan het grootste deel door de overheid wordt betaald.
Multidisciplinaire aanpak
Als er één ding is dat we moeten erkennen over Calatrava, dan is het wel dat hij een kunstenaar is in beton, staal, steen en glas. Hij beweert dat architectuur alle kunsten combineert, dat het rechtstreeks voortkomt uit zijn sculpturale en picturale experimenten, dat het een kwestie van schaal is. Er was al een tentoonstelling van zijn werk in het MOMA in New York en in verschillende Europese steden, waaronder Luik. Zijn werk doet denken aan de spectaculaire, multidisciplinaire aanpak van de kunstenaar-architecten uit de Renaissance. Als vooruitgang oud en nieuw met elkaar verzoent, is dat niet het thema van dit nummer? Claudine Houbart, van de Universiteit van Luik, schreef: “Hoewel hij de meest geavanceerde technologieën gebruikt, is zijn werk tijdloos in zijn inspiratiebronnen en zijn conceptuele helderheid. Door de eeuwen heen illustreert en herinnert het ons aan het Vitruviaanse ideaal, de perfecte balans tussen efficiëntie en schoonheid.” De Valenciaan is alles tegelijk en omdat hij ook ingenieur is, kon hij bijvoorbeeld de Alamillobrug in Sevilla ontwerpen , die in opdracht van de wereldtentoonstelling werd gebouwd, met zijn indrukwekkende raketvormige pyloon die het dek onder een hoek van 58° met de horizontaal ondersteunt.
De duurste ter wereld
Op 72-jarige leeftijd heeft Santiago Calatrava al meer dan twintig bruggen en treinstations ontworpen. “Ik zou jachten kunnen ontwerpen, maar ik bouw liever stations,” zegt hij. Hij ziet ze als kathedralen, als centra van ontwikkeling voor een stad en voor toekomstige generaties. “In een geest van verlicht denken, open voor de toekomst, voor creatie en voor het welzijn van de gemeenschap”, vervolgt hij. “Toen Grand Central in New York werd gebouwd, bestond Park Avenue nog niet, net zomin als het Empire State Building of het Chrysler Building. Het station zorgde voor de impuls. Het is buitengewoon, van een genereuze schoonheid, een klein wonder van architectuur. Ik heb het vaak bezocht, maar ik heb er nog nooit de trein genomen. De ambitie moet hetzelfde zijn, of het gebouw nu ontworpen is voor 50.000 of 500.000 passagiers, en dit zijn altijd enorm complexe projecten. Je kunt een station niet zo snel bouwen als een torenflat of een hotel, vooral niet als het moet blijven functioneren. Verderop in Manhattan heeft hij nu zijn eigen Grand Central, het metrostation Ground Zero dat is herbouwd op de plek van de aanslagen, een bouwwerk van 160 meter hoog en 330 meter breed, dat doet denken aan een vogel die opvliegt, verrassend licht en helder is en ook een groot winkelcentrum huisvest. Een attractie op zich voor de Big Apple, maar ook het duurste station ter wereld, dat 4 miljard dollar kostte en zes jaar over tijd was. Een Catalaanse journalist schreef dat “de grote steden die nog niet een van zijn werken hebben, zich incompleet beginnen te voelen zonder”.
Bewonderd en controversieel
Wees gerust, Calatrava zal zijn stempel drukken en zijn kenmerkende ontwerpen zullen voortleven. Zelfs degenen die het megalomaan vinden, kunnen niet ontkennen dat het station van Luik esthetisch prachtig is. Het zal binnenkort een beschermd monument zijn in ons land, en dat verdient het ook. Het kostte de prijs van een Boeing, maar volgens de Amerikaanse blog Mental Floss is het een van de drie mooiste stations ter wereld, net achter… Grand Central, en het staat in CNN’s Top 5. Er worden regelmatiginteressante tentoonstellingen gehouden en het werd er zelf een toen Daniel Buren het ‘kleurde’. Hoewel het internationale karakter van een hogesnelheidstreinstation een klap kreeg met het verdwijnen van de Waalse Thalys, is het niettemin het belangrijkste station in Wallonië wat betreft voetgangersaantallen en trekt het toeristen aan. Het omliggende stedelijke weefsel moet echter in harmonie volgen, wat vijftien jaar later nog lang niet het geval is. We kunnen het de architect niet kwalijk nemen, die zijn eigen idee had, naar zijn eigen beeld, monumentaal, zelfs buitensporig. De man laat niemand onverschillig. Bewonderd om zijn talent, is hij even controversieel. De New York Times en de Wall Street Journal beschuldigden hem ervan dat hij zich op Ground Zero te buiten ging aan grootheidswaanzin om zichzelf te promoten. Thuis, in Valencia, heeft hij een wonderbaarlijke Stad van Kunst en Wetenschap gecreëerd, 350.000 vierkante meter aan magische, futuristische gebouwen in een idyllisch, groen park dat je gezien moet hebben, maar waarvan het budget verdrievoudigd is in lijn met de honoraria van de meester, geschat op 100 miljoen.